Cá phổi châu Phi, một loài cá đã tồn tại hàng triệu năm, đang thu hút sự chú ý của giới khoa học và những người yêu động vật do khả năng thích nghi đáng kinh ngạc với môi trường sống khắc nghiệt. Với hệ thống hô hấp tiến hóa cao, chúng có thể hấp thụ oxy trực tiếp từ không khí, giống như các động vật sống trên cạn.
Cá phổi châu Phi, được biết đến với tên khoa học là Protopterus, đã xuất hiện cách đây khoảng 390 triệu năm. Các nhà khoa học đã đặt tên cho chúng là “hóa thạch sống” do chúng giữ lại nhiều đặc điểm nguyên thủy từ thời kỳ đó. Loài cá này chủ yếu sinh sống ở khu vực sông Bandama, Bờ Biển Ngà và các đầm lầy châu Phi – những nơi thường xuyên phải hứng chịu các đợt hạn hán khốc liệt.
Về kích thước, cá phổi châu Phi có thể dài từ 44 đến 200 cm khi trưởng thành. Chúng có thân hình thuôn dài, với bề ngoài hơi giống cá chình. Toàn thân cá phổi được bao phủ bởi vảy mềm và các vây ngực, vây hậu môn có dạng giống như sợi chỉ. Chúng di chuyển bằng cách bơi uốn lượn như cá chình hoặc trườn dưới đáy bằng vây ngực.
Điều làm cho cá phổi châu Phi trở nên đặc biệt là hệ thống hô hấp của chúng. Chúng sở hữu cả mang lẫn hai lá phổi, cho phép chúng hấp thụ oxy trực tiếp từ không khí. Do lượng oxy trong nước không đủ để duy trì sự sống, chúng thường xuyên phải ngoi lên mặt nước để hít thở không khí – một hành vi hiếm thấy ở loài cá.
Khi mùa khô đến, cá phổi châu Phi sẽ đào hố sâu trên lớp bùn non bằng cách ăn bùn qua miệng và thải bùn qua mang. Khi đạt độ sâu cần thiết, chúng sẽ ngừng đào và tiết chất nhầy qua miệng để làm cứng bùn, tạo ra một lớp kén bọc ngoài, chỉ để lộ miệng ra để lấy không khí.
Nếu tình trạng khô hạn kéo dài, cá phổi châu Phi sẽ bắt đầu kích hoạt trạng thái ngủ hè (aestivation), tương tự như trạng thái ngủ đông ở một số loài động vật vùng lạnh. Trong trạng thái này, chúng có thể duy trì sự sống trong 4-5 năm, mà không cần nước và không cần ăn.
Các nghiên cứu di truyền và sinh học gần đây đã ghi nhận những thay đổi sâu sắc trong cơ thể cá phổi khi chúng bắt đầu giấc ngủ dài. Chúng giảm mạnh trao đổi chất, ngừng sản xuất ammonia, co nhỏ cơ quan nội tạng và thay đổi hoạt động gen và hormone. Tất cả những thay đổi này giúp cá phổi bước vào trạng thái “bán sống” – tạm dừng nhưng vẫn duy trì sự sống tiềm tàng trong nhiều năm liền.
Có bốn loài cá phổi châu Phi đã được công nhận, bao gồm cá phổi cẩm thạch (Protopterus aethiopicus), cá phổi Đông Phi (Protopterus amphibius), cá phổi Tây Phi (Protopterus annectens) và cá phổi đốm châu Phi (Protopterus dolloi). Giữa chúng có một số khác biệt về hình dạng và tập tính.
Cá phổi châu Phi không chỉ là một loài động vật độc đáo mà còn là nguồn thực phẩm quan trọng ở khu vực này. Tuy nhiên, trong tự nhiên, số lượng của chúng đang giảm dần do tình trạng đánh bắt không kiểm soát. Để bảo tồn loài cá quý hiếm này, các biện pháp bảo vệ và quản lý đánh bắt cần được thực hiện.
