Law on Management and Investment of State Capital at Enterprises (No. 68/2025/QH15) đang tiến gần đến thời điểm có hiệu lực, dự kiến từ ngày 01/08/2025. Văn bản luật này đánh dấu một cột mốc quan trọng trong quản lý doanh nghiệp nhà nước (DNNN) tại Việt Nam, khi mà chính phủ quyết định trao quyền tự chủ lớn hơn cho các DNNN.

Luật cho phép DNNN tự phê duyệt và triển khai chiến lược phát triển cũng như kế hoạch kinh doanh hàng năm mà không phải thông qua cơ quan đại diện chủ sở hữu. Đây là sự chuyển biến từ mô hình quản lý hành chính sang cơ chế thị trường nhằm khơi thông nguồn lực và tăng cường năng lực tài chính cho DNNN.

Một điểm đáng chú ý của Luật là việc tạo điều kiện cho doanh nghiệp sử dụng hiệu quả nguồn lực tài chính và nhân sự. DNNN sẽ có toàn quyền quyết định các chính sách tiền lương, thưởng, thù lao cho người lao động và lãnh đạo trong phạm vi quỹ lương được phê duyệt. Đây là một bước tiến quan trọng để tăng tính cạnh tranh và giữ chân nhân sự chất lượng cao.

Doanh nghiệp cũng được phép trích tối đa 50% lợi nhuận sau thuế vào Quỹ đầu tư phát triển và tối đa 3 tháng lương cho Quỹ khen thưởng, phúc lợi. Điều này không chỉ giúp cho DNNN có thêm nguồn lực tài chính để tái đầu tư mà còn tăng cường khả năng thu hút và giữ chân nhân tài.

Luật mới cũng mang lại cơ chế huy động vốn linh hoạt hơn cho DNNN. Hội đồng thành viên hoặc Chủ tịch công ty sẽ được quyền quyết định các phương án vay vốn mà không cần chờ phê duyệt, trừ khi khoản vay vượt quá ba lần vốn chủ sở hữu. Điều này giúp doanh nghiệp nắm bắt cơ hội thị trường một cách kịp thời và chủ động triển khai các dự án đầu tư.

Phạm vi đầu tư của DNNN cũng được mở rộng và các rào cản trước đây trong lĩnh vực bất động sản đã được xóa bỏ. Các công ty mẹ nắm vốn chi phối của Nhà nước được phép cho công ty con vay nội bộ, tăng thêm tính linh hoạt và hiệu quả sử dụng nguồn vốn trong nội bộ tập đoàn, tổng công ty.

Để triển khai Luật, Bộ Tài chính đang hoàn thiện dự thảo 3 Nghị định quy định chi tiết. Các nghị định này sẽ quy định cụ thể về quản lý và đầu tư vốn nhà nước tại doanh nghiệp, giám sát, kiểm tra, đánh giá, xếp loại doanh nghiệp, và cơ cấu lại vốn nhà nước tại doanh nghiệp.

Phó Thủ tướng Chính phủ Hồ Đức Phớc đã nhấn mạnh rằng Luật Quản lý và đầu tư vốn nhà nước tại doanh nghiệp là một bước đi quan trọng trong việc đổi mới và phát triển doanh nghiệp nhà nước. Ông yêu cầu Bộ Tài chính tiếp tục hoàn thiện dự thảo các Nghị định với tinh thần tháo gỡ vướng mắc, đẩy mạnh phân cấp, phân quyền, và nâng cao tính tự chủ của doanh nghiệp.

Một số chuyên gia đánh giá rằng, với những quy định mới, Luật Quản lý và đầu tư vốn nhà nước tại doanh nghiệp sẽ mang lại nhiều cơ hội cho DNNN phát triển và tăng cường năng lực cạnh tranh trên thị trường. Tuy nhiên, việc triển khai và thực thi luật trong thực tế sẽ đòi hỏi sự cố gắng và nỗ lực từ cả DNNN và các cơ quan quản lý nhà nước.

Kiểm toán Nhà nước vừa báo cáo Quốc hội về kết quả kiểm toán chủ yếu năm 2024, trong đó tiết lộ tình hình tài chính của nhiều tập đoàn, tổng công ty nhà nước. Theo báo cáo, 9/9 tập đoàn, tổng công ty được kiểm tra đều có lãi, với một số đơn vị đạt tỷ suất lợi nhuận sau thuế trên vốn chủ sở hữu trên 10%, thậm chí vượt 20%. Tuy nhiên, việc quản lý và sử dụng vốn, tài sản của các doanh nghiệp này còn nhiều hạn chế.

Qua kiểm toán, các đơn vị đã phát hiện nhiều sai sót trong công tác hạch toán và kê khai nghĩa vụ với ngân sách Nhà nước. Điều chỉnh tài sản, nguồn vốn, doanh thu, chi phí là một trong những vấn đề phổ biến. Một số đơn vị chưa xây dựng quy chế quản lý tiền, quản lý dòng tiền chưa hiệu quả, dẫn đến tình trạng nợ phải thu quá hạn và khó đòi lớn.

Kết quả kiểm toán cũng cho thấy, nhiều tập đoàn, tổng công ty có khoản lỗ lớn. Công ty mẹ – TKV có 4 khoản đầu tư vào công ty con có lỗ lũy kế tại thời điểm 31/12/2023 là hơn 412 tỷ đồng. Tổng công ty khoáng sản TKV có 1 khoản đầu tư không bảo toàn vốn và 3 khoản đầu tư vào công ty con chưa chia cổ tức do lợi nhuận sau phân phối không đủ chia cổ tức hoặc có lãi nhưng còn lỗ lũy kế.

Không chỉ vậy, nhiều khoản đầu tư của tập đoàn, tổng công ty vào công ty liên doanh, liên kết, đầu tư dài hạn khác bị thua lỗ. Công ty mẹ – Vinapharm có CTCP Dược phẩm Trung ương 2 ghi nhận lỗ lũy kế hơn 122 tỷ đồng tính đến 31/12/2023. CTCP Dược Davina lỗ 18,39 tỷ đồng. Công ty mẹ – HUD có CTCP Sài Gòn – Rạch Giá lỗ lũy kế gần 124,5 tỷ đồng.

Kết quả kiểm toán chuyên đề tại Tổng công ty Đầu tư và Kinh doanh vốn nhà nước (SCIC) cũng cho thấy, SCIC đã thoái vốn tại 37/77 doanh nghiệp với tổng giá vốn là 2.801/12.821 tỷ đồng, bằng 21,8% kế hoạch 5 năm trong giai đoạn 2021-2023. Tuy nhiên, SCIC chưa hoàn tất cổ phần hóa tại một số đơn vị và chưa tiếp nhận đầy đủ quyền đại diện chủ sở hữu vốn nhà nước tại 5 doanh nghiệp.

Ngoài ra, kết quả kiểm toán cũng cho thấy, lỗ lũy kế tại ngày 31/12/2023 của Tổng công ty Cà phê Việt Nam là 738,8 tỷ đồng. Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) lỗ lũy kế 50.611 tỷ đồng. Tập đoàn Hoá chất Việt Nam lỗ lũy kế 884,39 tỷ đồng. Những con số này cho thấy tình hình tài chính của nhiều tập đoàn, tổng công ty nhà nước đang gặp nhiều khó khăn.

Trước những vấn đề trên, Kiểm toán Nhà nước đã kiến nghị các cơ quan, đơn vị liên quan cần tăng cường quản lý và kiểm tra việc sử dụng vốn, tài sản nhà nước, đồng thời yêu cầu các doanh nghiệp phải có giải pháp để khắc phục những hạn chế và thua lỗ.

Nhìn chung, kết quả kiểm toán đã phản ánh một bức tranh toàn diện về tình hình tài chính của nhiều tập đoàn, tổng công ty nhà nước. Qua đó, cơ quan chức năng có thể có những giải pháp phù hợp nhằm nâng cao hiệu quả quản lý và sử dụng vốn, tài sản nhà nước.

Khu vực kinh tế nhà nước (KTNN) hiện đang đóng vai trò chủ lực trong các ngành và lĩnh vực trọng yếu của nền kinh tế. Không chỉ đảm bảo an ninh năng lượng, an ninh lương thực, ổn định kinh tế vĩ mô và bảo vệ chủ quyền quốc gia, KTNN còn là lực lượng sản xuất chủ đạo, dẫn dắt và hỗ trợ khu vực tư nhân phát triển. Đặc biệt, các doanh nghiệp nhà nước (DNNN) đang nắm giữ vai trò trụ cột trong các lĩnh vực then chốt như năng lượng, tài chính, viễn thông, khai thác tài nguyên chiến lược và phát triển hạ tầng kỹ thuật quốc gia. Chúng không chỉ là lực lượng sản xuất chủ đạo mà còn là công cụ điều tiết thị trường, hỗ trợ khu vực tư nhân phát triển, góp phần thực hiện các mục tiêu phát triển bền vững và công bằng xã hội.

Thế nhưng, thực tế trong những năm qua, khu vực DNNN cũng đã bộc lộ nhiều bất cập. Chỉ số ICOR trung bình của DNNN ở mức 6,1, cao hơn nhiều so với khu vực tư nhân và doanh nghiệp FDI. Nhiều dự án do DNNN làm chủ đầu tư vẫn xảy ra tình trạng chậm tiến độ, đội vốn, hiệu quả thấp, gây lãng phí nguồn lực. Về quản trị doanh nghiệp, nhiều DNNN vẫn duy trì mô hình quản lý mang tính hành chính, chưa ứng dụng đầy đủ thông lệ quản trị tiên tiến; chuyển đổi số còn chậm, dữ liệu phân tán.

Từ Nghị quyết Trung ương 3 khóa IX (năm 2001) về tiếp tục sắp xếp, đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả DNNN, đến Nghị quyết số 12-NQ/TW (năm 2017), Đảng ta luôn nhất quán quan điểm: Kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo trong nền kinh tế; DNNN phải trở thành lực lượng vật chất quan trọng, dẫn dắt và hỗ trợ các thành phần kinh tế khác cùng phát triển.

Luật số 68/2025/QH15 được Quốc hội thông qua và có hiệu lực từ ngày 01/8/2025, đã tạo hành lang pháp lý mới cho việc quản lý và đầu tư vốn nhà nước tại doanh nghiệp. Luật này thể hiện bước tiến quan trọng trong thể chế hóa chủ trương của Đảng: tăng quyền tự chủ, tăng trách nhiệm giải trình, tách bạch chức năng quản lý nhà nước và chức năng đại diện chủ sở hữu vốn nhà nước.

Để phát huy vai trò, nâng cao hiệu quả KTNN, cần tập trung thực hiện một số giải pháp trọng tâm. Đó là hoàn thiện thể chế; đổi mới quản trị doanh nghiệp; đẩy nhanh cổ phần hóa, thoái vốn; chuyển đổi số, thúc đẩy đổi mới sáng tạo; phân cấp gắn với trách nhiệm giải trình.

Trong bối cảnh phát triển mới, KTNN với lực lượng nòng cốt là các DNNN vẫn giữ vai trò nền tảng trong phát triển kinh tế – xã hội. Tuy nhiên, để khu vực này thực sự phát huy vai trò chủ đạo, không còn con đường nào khác ngoài tái cấu trúc toàn diện: vận hành theo nguyên tắc thị trường, quản trị hiện đại, minh bạch, chuyên nghiệp.